Als de lier kitmoem is...

Hoe gaat zo’n reconstructie in zijn werk? Krispijn: ,,Er is sinds de jaren zestig een incrowd van een stuk of tien mensen in de wereld die zich met de muziek uit Mesopotamië bezig houdt. Ze doen dat als een aardigheidje want je kunt je dag er niet mee vullen. Toch voegt steeds de een of de ander weer een stukje aan de puzzel toe. Niet-vakgenoten vinden de uitkomst spectaculairder dan mijn proefschrift over de ontwikkeling van sumerische dialecten in de stadstaat Lagasj tussen 2700 en 1800 voor Christus.” 

Terug naar de kleitablet. Ugarit lag in het uiterste noord-westen van Mesopotamië, aan de kust van het huidige Syrië ter hoogte van Cyprus. Tussen 2000 en 1000 voor Christus was het een welvarende havenstad. Franse archeologen hebben er in deze eeuw resten van opgegraven. De kleitablet van de vrouw werd in de jaren zestig gepubliceerd. Krispijn: ,,Maar niemand snapte waar die over ging. De helft was een hymne - dat ging nog - maar in de andere helft stonden om en om woorden en getallen. ‘Kablite 3 erboete 1 kablite 3 sjachre 1 isjarte 10 enz.’ Onbegrijpelijk. Totdat een paar jaar later de hettitoloog Güterbock van het Oriental Institute in Chicago de brainwave kreeg dat de tekst misschien wel eens een muziekinstructie kon zijn.’’ 

De brainwave kwam niet helemaal uit de lucht vallen. Er mochten dan geen kleitabletten mèt muziek bestaan, tabletten óver muziek waren er wel. Daaruit was gebleken dat de Mesopotamiërs een muziektheorie hadden waarin de lier centraal stond. Krispijn: ,,Een mooie tekst staat op de 32ste kleitablet van een groot woordenboek. Daarin zijn de namen van de snaren van de lier te vinden, ‘qoedmoem’ bijvoorbeeld, ‘de voorste snaar’. En ‘oechroem’, ‘de achterste’. In totaal waren er negen. Ook wordt iets over de stemming van het instrument gezegd maar te weinig om haar te begrijpen.” 

Toch hadden de assyriologen het kunnen weten. De oplossing lag al zeventig jaar in een la. Krispijn: ,,Er was een wiskundige voor nodig om ons daarop attent te maken.” Een wiskundige? Krispijn: ,,Rond de eeuwwisseling was er een tekst gevonden die volgens de assyriologen over wiskunde ging. Daar houden ze niet van. Dus hebben ze hem opzij gelegd. Gelukkig keek er na zestig jaar weer eens een wiskundige naar en die zag onmiddellijk dat de tekst niet over wiskunde ging maar over snaren. Er stond een heel schema van snaarcombinaties in. Toen even later ook nog een tekst ontcijferd werd waarin stond wat je moest doen als zulke combinaties van snaren niet zuiver waren, leek het erop dat we een lier konden gaan stemmen.” 

Dan moet je wel een lier hebben, volgens Krispijn het kleinste probleem. ,,In de jaren twintig is de rustplaats van koningin Poeabi en haar man blootgelegd. Het was een graf uit 2600 voor Christus en er waren een stuk of twintig mensen levend meebegraven. Onder hen waren lier- en harpspeelsters met hun instrumenten. Eén daarvan was met zilver beslagen en had nog zijn oorspronkelijke vorm hoewel het hout vergaan was. De leider van de opgraving is toen zo slim geweest om de zilveren lier ter plekke vol te gieten met gips zodat we nu vrij nauwkeurig weten hoe zo’n ding eruit zag. Ik heb hem wat kleiner nagebouwd maar stel je daar vooral niet teveel van voor. Triplex van Hubo. En geen snaren van darm maar van nylon.” 

‘De grootste schok’, zoals Krispijn het noemt, was dat de Mesopotamische muzikanten de lier in grote lijnen net zo stemden als de stemmer bij ons de piano. De basis is het octaaf en dat had niemand gedacht. Mesopotamië ligt in wat sommige mensen wel de ‘jengelzone’ noemen, het enorme gebied tussen Gibraltar en India waar je overal op straat ‘Oosterse’ muziek hoort die West-Europeanen maar al te makkelijk irriteert. Maar die muziek heeft niets met het oude Mesopotamië te maken. Krispijn: ,,De belangrijkste zin in de tekst over het zuiver maken van de lier is: ‘Als de lier kitmoem is en isjartoem  is niet zuiver, moet je de tweede en achterste snaar aanspannen en is isjartoem zuiver geworden.’ De achterste van negen snaren is de negende snaar, dus gaat het tussen de tweede en negende om acht snaren. Als je die allebei moet aanspannen om iets zuiver te krijgen, moet het wel om een octaaf gaan. Ik vermoed dat de Mesopotamische muziektheorie gewoon is overgewaaid naar het oude Griekenland. De Griekse toonreeksen, ‘ionisch’, ‘dorisch’, ‘mixolydisch’, komen overeen met de Mesopotamische. Je komt ze bij ons nog wel eens tegen in oude psalmboeken omdat ze in de oud-christelijke muziek zijn doorgedrongen.” 

Een Amerikaanse assyriologe, A. Kilmer van de Universiteit van Berkeley, was de eerste die de muziek uit Mesopotamië op plaat zette. Het resultaat was teleurstellend. Bepaalde combinaties van snaren klonken vals terwijl in de teksten toch duidelijk stond dat het zuiver moest zijn. Krispijn: ,,We hadden een vertaalfoutje gemaakt, ontdekte een Franse musicoloog een paar jaar geleden. We hadden het steeds over de ‘eerste’ en de ‘laatste’ snaar gehad en namen voor de ‘eerste’ de langste en voor de ‘laatste’ de kortste. Maar we hadden het moeten hebben over de ‘voorste’ en de ‘achterste’. Op afbeeldingen van Mesopotamische muzikanten zie je direct dat de ‘voorste’ vanuit de speler gezien de kortste is en de ‘achterste’ de langste. Precies andersom als we dachten! Toen klonk de lier bijna goed. Aan de oplossing van de laatste probleempjes heb ik persoonlijk een bijdrage geleverd. De kleitablet over het stemmen is gebroken en dus zijn er wat halve woorden. Er staat bijvoorbeeld ergens ‘ne-’ en daar moet nog wat achter. Lange tijd lazen we het als een vorm van het werkwoord ‘enoem’ dat ‘veranderen’ betekent. Maar een snaar ‘veranderen’ zegt niets. Dat kan omhoog en omlaag zijn. Ik heb toen bedacht dat ‘ne-’ ook van ‘ne’oem’ kon komen, ‘losser maken’. En dat is maar één kant op. Lager. Toen verdwenen eindelijk alle oneffenheden.’ 

En kon de hymne van de kinderloze vrouw ten gehore worden gebracht? Krispijn: ,,Laat ik zeggen dat we er meer van begrepen. Over bepaalde zaken in de tekst ‘kablite 3 erboete 1 kablite 3 sjachre 1 isjarte 10 enz.’ zijn we het eens. De woorden staan voor bepaalde intervallen. Ook de aangegeven stemming, ‘nid qabli’, is duidelijk. Maar we zijn het niet eens over wat de getallen precies betekenen, hoe je de snaren moet aanslaan en hoe de woorden van het lied moeten passen op de noten. Ik denk dat de getallen aangeven hoe vaak je een interval moet spelen en ik sla de twee tonen van het interval tegelijkertijd aan. Maar niet iedereen denkt daar zo over. Mevrouw Duchesne-Guillemin uit België vindt het niet ‘oosters’ genoeg klinken. Ze neemt tussentonen uit het interval en speelt die achter elkaar. Ik speelde een keer in België en toen zat ze in de zaal. ‘Ce n’est pas de musique!’ riep ze kwaad. Dat vind ik dus wel. Op afbeeldingen van muzikanten uit Mesopotamië lijkt het soms alsof ze snaren met de ene hand dempen en met de andere de lier bespelen zoals een flamengospeler zijn gitaar. Maar hoe precies weten we niet. Ook niet hoe er gezongen werd. Daarom hou ik het maar op de meest eenvoudige speelwijze, vooral ook omdat die nog steeds bestaat. Als je nu een componist de opdracht zou verstrekken om de klaagzang van een kinderloze vrouw op muziek te zetten, is de kans op een Schubert-achtig stuk voor piano en zangstem, net als toen, erg groot.” 

Voor de melodie houdt Krispijn de hoogste noten van de intervallen aan. Iedereen is het erover eens dat het lied uit coupletten bestaat want bepaalde zinnen worden herhaald en sommige woorden rijmen. Maar niemand weet welk stukje tekst op welk stukje muziek past. Het grote probleem is dat er meer lettergrepen in de hymne zijn dan noten in de muziek. Krispijn: ,,Volgens mij bestaat de tekst uit twee verschillende dingen, voorschriften voor het uitvoeren van een ritueel én een gezongen gebed. Je zingt toch niet over jezelf ‘Haar dienares zet twee offerbroden tegenover elkaar, gaven worden opgesteld bij het water van de rivier’? Wel zing je ‘Bij het zilveren zwaard rechts van uw voeten ben ik veranderd. Ik wil voor mijn zonden boeten.’ Er staat ook in het begin ‘niet zingen’, dus zing ik de rituele instructie niet. Er is dan alleen ‘begeleidend orgelspel’ te horen zoals we in de kerk zouden zeggen.” 

Zo kan Krispijn het gebed van de vrouw uit Ugarit zingen en spelen. Het spreekt tot de verbeelding. Hij laat het resultaat binnenkort aan de componist Theo Loevendie en diens studenten horen. Het Nijmeegse koor Aeide Mousa heeft het in zijn repertoire opgenomen want het lijkt misschien wel op de muziek die David ter verlichting van Saul speelde wanneer de boze geest Gods over de koning kwam. Zakenpartners van Heineken kunnen op een video een hymne aan de biergodin horen want op biergebied beschikten de Mesopotamiërs over zowel vakmanschap als meesterschap. Een componist heeft het snarenspel van Krispijn gesampled en er een toepasselijk lied van gemaakt. In het voorjaar zendt Teleac het stuk van Krispijn op televisie uit. En nu is er voor de liefhebbers iets van te horen op het internet (http://www.euronet.nl/users/fd/krisp.html). 

De vrouw uit Ugarit had natuurlijk liever gewoon een kind gekregen.