|
Het lijkt erop dat jongens in de puberteit even het scheerapparaat van pa proberen, maar al gauw overgaan op het mesje. Als ze twintig zijn kiezen ze het 'scheersysteem' dat ze het lekkerst vinden. En blijven dat hun leven lang trouw. 'De man die zich even snel in de auto scheert, is een foute man' zegt een verkoopster bij Douglas. En 'Scheerders zijn Big Spenders' kopt een vakblad voor de levensmiddelenbranche. De jongelui worden dan ook bij hun lurven gepakt door de fabrikanten van scheermesjes. In 1991 stuurde Gillette aan 110.000 18-jarigen een 'Sensor combo-set'. In september komen ze met alweer 'een doorbraak in scheertechnologie', de SensorExcel. Maar waarom scheert de man? En wat scheert de vrouw? We vinden het antwoord op een wandeling door Amsterdam.
Veel haar hebben we niet. Maar al het haar dat we hebben, heeft - daarom? - onze aandacht. Op ons hoofd is het een bron van inspiratie, op de rest van ons lijf toch vooral van schaamte. Mannen en vrouwen hebben met hun hoofdhaar meestal gedaan wat ze wilden, zonder zich veel van elkaar aan te trekken. Als ze zich wel wat van elkaar aantrokken, was het motto in de regel 'Ik doe lekker niet wat je zegt'. Maar het lichaamshaar werd gebruikt om elkaar te behagen. Scheren is een daad van overgave.
Tot veertig jaar geleden schoren mannen zich slechts bij uitzondering zelf. Duizenden jaren hebben ze zich laten scheren. De beschikbare messen waren van dien aard dat de bewerking van het baardhaar zich het best laat omschrijven met het woord 'operatie'. En daar was de vakman voor nodig.
Als we even aan de mossel voorbijgaan, moeten we voor plaatjes van de eerste scheermessen naar de bibliotheek van het Allard Pierson museum. Daar staat een boek over messen uit het voorhistorische Italië, meer dan 2000 jaar geleden. Ze zijn van brons, soms prachtig gegraveerd, maar als je niet anders kent dan onze scheermesjes, zou je zeggen: tuingereedschap. Schepjes en sikkeltjes. Bijltjes. Baardharen werden omgehakt. Al gauw waren er mannen die hun baard liever lieten afbranden dan scheren.
Dat slechte gereedschap zal er de reden van zijn geweest dat in ons deel van de wereld in de vroeg-moderne tijd chirurgijns lange tijd de scheerders van de man waren. Pas op het hoogtepunt van de pruikentijd, nu zo'n 200 jaar geleden, gingen de kappers zich er tegenaan bemoeien en specialiseerden de chirurgijns zich tot chirurgen.
Maar het bleef behelpen. Een onhandige kapper of barbier maakt zelfs of juist met scherpe messen wonden. Het werd bekend dat ook zó ziekten als syphilis en herpes konden worden doorgegeven. Sommige klanten kregen van ongesteriliseerde varkensharen scheerkwasten ongeneeslijke zweren.
Waarom toch al die moeite en ongemak? Het antwoord is te vinden aan de Oudezijds Achterburgwal. In de bibliotheek van de afdeling culturele anthropologie van de Universiteit van Amsterdam is het boek Hair van de Britse journaliste Wendy Cooper te vinden. Het is dik, want alles staat erin. Maar als je één keer de bomen van het bos hebt gezien, is het antwoord op de vraag waarom mensen zich scheren eenvoudig. Status, (schijn)heiligheid, sex.
Haar staat voor kracht, potentie en mannelijkheid. Laat de baard maar staan, zou je zeggen. Maar zo eenvoudig is het niet. Een priester in het oude Egypte of een schandknaap in het oude Griekenland wilden zich beschikbaar stellen voor hun godin of hun minnaar. En schoren zich, soms van top tot teen. Het waren engerds als de mannetjesputter Samson en de intrigant Raspoetin die alles maar lieten groeien. Voor dat soort types stond scheren gelijk met castreren. Maar meestal gebeurde er iets tussenin. Je keek hoe de vorst zich schoor en deed hem na.
En vrouwen? Vrouwen lieten hun hoofdhaar groeien om het vervolgens in alle mogelijke bochten te wringen. Haar was het middel om te verleiden, dat beseften ze zich goed. En omdat ze dat lang niet altijd wilden of mochten, deden ze er alles aan om het de mannen tegen te maken. Bij mohammedanen en nonnen verdween het geheel en al onder de kleding. En als mannen vonden - en dat deden ze eigenlijk altijd - dat loshangend haar het lekkerste van de wereld was, maakten de vrouwen er vlechten van of staken het op. Zodat ze althans in het openbaar gedekt waren.
Maar met hun lichaamshaar ging het anders. Als mannen er geen prijs op stelden, epileerden of schoren ze zich. Als mannen het waardeerden, lieten ze het groeien, verfden het of droegen ze een pruik. Zonder dat iemand het zag, behaagden ze hun man.
In deze eeuw gingen vrouwen het scheermes bewust hanteren. Coco Chanel komt de eer toe als eerste in de nek opgeschoren haar tot modebeeld te hebben verheven. Ze zag een danseres met kort haar in de première van de Sacre du Printemps van Stravinsky, was geraakt, dacht er drie jaar over na en ging naar de kapper van de danseres. Dat was in 1917. Het moment wordt wel omschreven als de Wraak van Samson. De vrouw verliest haar haar. Ze krijgt de keus, de dameskapper handenvol werk.
Het boek van Wendy Cooper is twintig jaar oud. Het is net na de sexuele revolutie geschreven. Ze was er heilig van overtuigd dat het schaamhaar van de vrouw niet alleen een onderwerp van gesprek, maar ook deel van de damesmode zou worden. Had de Engelse ontwerpster Mary Quant niet gezegd: 'Schaamhaar zal in de mode nadruk krijgen. Ik vind het een heel mooi onderdeel van de vrouwelijke anatomie; mijn man scheerde het mijne ooit in de vorm van een hart; schaamhaar is bijna esthetisch mooi. Vrouwen zijn ongelooflijk goed ontworpen gestroomlijnde schepsels, waar meer van gezien zou moeten worden.'
Het is ongetwijfeld niet alleen de sociale revolutie maar ook de technologie geweest die het al of niet scheren van lichaamshaar tot een persoonlijk onderscheidingsteken heeft gemaakt, tot een gebied zonder vast omschreven wetten.
Het is nu moeilijk voor te stellen, maar het scheerapparaat is pas een jaar of veertig oud en het altijd scherpe scheermesje een jaar of dertig, iets ouder dan de pil. Iedere man die in een nostalgische bui wel eens oude scheermesjes van obscure merken als Harnas of Evergreen, of zelfs het gerenommeerde Gilette heeft gekocht en proberen te gebruiken, weet wat een crime het is om je daarmee te scheren. Ze waren altijd bot, niet bot geworden, maar van nature. Pas toen de mesjes gecoat werden, in het beging van de jaren zestig, werd nat scheren een genot.
De man begon zich thuis te scheren, de vrouw begon scheren van lichaamshaar te overwegen.
Misschien is niet het lange haar maar het thuisscheren wel de ondergang van de herenkapper geweest. 'Ik wil u wel scheren, maar dat is duur' waarschuwt de heer Plieger van kapper Janse, Beursplein 5, meteen. 'Dertig gulden.' Waarom? 'Eerst het scheerapparaat, toen de mesjes, het kappersmes was niet langer het scherpste. Het werd goedkoper om het thuis te doen. Kostte minder tijd ook.'
De stoel wordt in de scheerstand gezet. 'Ik zal kijken of ik het nog kan. We begonnen met een handdoek uit de stomer, maar die is lek.' Voor het inzepen wordt de huid ingesmeerd met Prep, 'de ideale huidbescherming sinds 1866'. 'Voor het hele gezin' staat er op de tube. 'Dat het nog gebruikt wordt, is te danken aan het feit dat het in de ziekenhuizen tegen doorliggen wordt gebruikt' weet Plieger. Het verkoelt echt, zelfs onder de scheerzeep die ruim wordt opgebracht. 'Zeep is nodig, maar handig. De haren gaan overeind staan van het water. Dat weet u wel als u zich eens onder de douche heeft geschoren. Maar de zeep houdt de haartjes vast. Het ziet er niet zo vies uit.'
Plieger pakt een scheermes dat er klassiek uitziet, maar het niet is. Het is een scheermeshouder. Voor iedere klant gaat er een nieuw mesje in. 'Hygiene. De bondskapper bestaat ongeveer honderd jaar en werd geacht schoon te werken. Toen deze messen in de handel kwamen, zijn we erop overgegaan.' AIDS denken we waarschijnlijk beide, maar we verzwijgen het. Eén keer met de vleug mee, één keer ertegen in. Hij kan het nog.
Dan de handdoek en water uit de verstuiver. 'Zullen we een aftershave doen? Maar welke? Vroeger deden we deze maar die hebben ze eens onder een stolp gezet met muizen erin en die gingen dood. Ether waarschijnlijk. Nee, deze maar. Lavendel.' Daarna de poederspuit. 'Lulletje rozenwater' is het enige dat me te binnen schiet en eigenlijk bevalt dat goed.
'Het lekkerste vonden de scheerklanten de massage na afloop' vertelt Plieger 'maar daar begin ik niet meer aan.' Hij kan het niet laten de machine te tonen die hij daarvoor gebruikte. Een houten kubus op wielen. Er komt een slang uit die een schijf aandrijft. 'De enige in heel Europa' weet de kapper. Royal Vibrator vermeldt het naamplaatje. Uit Saint Louis. Het helpt me herinneren aan de volgende halteplaats.
Als er één vrouw in Amsterdam is die iets weet over de vormgeving van het lichaamshaar van de vrouw, is het Leonie Greefkens, ooit bedenker, hoofdredacteur en uitgever van het blad BEV, kunstzinnig sexblad voor vrouwen. 'Ja' zegt ze 'een haarnummer stond op stapel en een van de artikelen zou gaan over de firma Hairotics. Maar het blad stierf een vroege dood. Dat artikel is er niet gekomen. Ga zelf maar eens kijken. De zaak zit in één van de steegjes tussen de Nieuwe Dijk en de Nieuwezijds.'
Niet te vinden. Nooit heb ik onbekenden iets merkwaardigers moeten vragen als 'Hier in de buurt moet een kapper zijn die schaamhaar scheert. Weet u waar die zit?' De altijd snedige Amsterdammers kwamen van de weeromstuit niet verder dan 'Nee, dat zou ik niet weten. Weet jij het, Piet? Nee, het spijt ons.'
Maar Henk Schiffmacher, tattoo-koning en beeldend kunstenaar, verliest zijn snedigheid aan de telefoon geen moment. 'Hairotics, ik zie het steegje zo voor me. Ik kende een vrouw uit het vak die daar werkte. Knippen en wippen, dat was de formule. Kunst? Mode? Misschien is daar aanvankelijk sprake van geweest, maar het meisje dat ik kende, had geen aspiraties in die richting. Een blaaskarwei onder het scheren, daar was ze beter in.' De droom van Mary Quant vervlogen.
Back to normal. Scheren is een alledaagse, schone en gezonde gebeurtenis geworden. Een grote markt waar veel geld in om gaat. In totaal misschien een slordige honderd miljoen gulden. Nat scheren is de trend. Nat scheren is 'jong'. Iets meer dan de helft van de mannen geeft er zich nu aan over. De verwachting is dat het er twee op de drie zullen worden.
De schappen van de Bijenkorf staan vol met zeep, crèmes en luchtjes. Veel mannen hebben een kwast, maar de indruk bestaat dat ze die niet gebruiken, want ze kopen toch vooral scheergel en -schuim, met de hand op te brengen. Opvallend is de sterke aanwezigheid van het 400 jaar oude merk De Vergulde Hand. De aftershave verliest terrein aan crèmes en eaux de toilette. In de top tien van luchtjes staat Davidoff zowel één als tien.
Bij de hardware, kwasten en messen, liggen sinds een paar jaar ook weer inklapbare scheermessen uit Solingen met de bijbehorende riem om ze te slijpen. Er zijn modern vormgegeven mes-en-kwast-setjes van Merkur, ook uit Solingen. Wilkinson heeft klassieke setjes. Die in Taiwan zijn geïmiteerd.
Een scheerapparaat is grosso modo net zo duur als mes en kwast van kwaliteit samen. Eigenlijk is alles behoorlijk prijzig. 'Toch zijn het jonge mannen die veel bij ons afnemen' weten de verkoopsters.
En de vrouw? 'Voor haar koopt de man zijn luchtje.' Scheert ze zich ook? 'Nou, we hebben geen speciale mesjes voor vrouwen. Wel natuurlijk de ladyshave, maar dat is geen grote markt. Er bestaan epileermachines en -harsen. Maar veel heeft het niet om het lijf. Misschien lenen ze het mesje van hun man.'
Het lichaamshaar, zeker dat van de vrouw, onttrekt zich nog steeds aan de waarneming. Er wordt niet openlijk over gedacht of gesproken. Veel is er veranderd, maar dat niet.
Met dank aan Peter Bezuyen, verzamelaar, en de heer Verhoeven, Algemene Nederlandse Kappersorganisatie. |